SPV blogspot Gerard: De reflectieve professional
Ik ben Gerard Lohuis, werkzaam bij BuurtzorgT Groningen en als docent verbonden aan de Hanzehogeschool (Opleiding SPV) en Rino Groep Utrecht. Tevens werkzaam voor de redactie SP van de beroepsvereniging.
De hulpverlener moet niet alleen de geschiedenis en beleving van de gesprekspartner begrijpen, maar ook die van zichzelf.
Het gebeurt in een flits. Je ziet iemand en onbewust wordt er een indruk gevormd wie je voor je ziet. Het blijkt dat vrouwen over het algemeen sneller in staat zijn dan mannen om die onbewuste indruk onder woorden te brengen. Vanuit hun opvoeding en socialisatie zijn vrouwen meer gericht op zorg dan mannen. Ze stemmen onderling meer op elkaar af, waar mannen meer inzetten op hun krachten en mogelijkheden. Midas Dekkers zal als bioloog wijzen op het ontstaan van deze verschillen vanuit de evolutie van mannen en vrouwen. Kijk maar eens naar een Nederlands echtpaar dat op de camping in Frankrijk aankomt en opgewacht wordt door een ander Nederlands echtpaar. Hoe praten die mannen met elkaar en hoe doen de vrouwen dat? Vrouwen stemmen op elkaar af: “heb je een lange reis gehad”, “ben je moe?” Mannen vragen zich af hoeveel pk er onder de kap zit en hoe snel er is gereden. Natuurlijk is dit een zwart-wit voorbeeld, maar de kern is onomkeerbaar: mannen communiceren op een andere wijze dan vrouwen en gaan anders het contact aan. Op zich is dat geen probleem, zo lang iemand zich daar maar bewust van is. Zeker wanneer het gaat om het opbouwen van het contact met iemand die om hulp komt vragen.
In het eerste contact gebeurt er veel dat onuitgesproken blijft maar van groot belang is om het contact op te bouwen. In no time scannen we ons een indruk van de ander en gaan we op zoek naar houvast. Want we willen weten wie we tegenover ons hebben, willen iemand als het ware lezen. Deels zal dit voorkomen vanuit een existentiële angst. We hebben behoefte aan veiligheid en een zekere mate van controle. Daarbij komt dat we patronen hebben ontwikkeld waarmee we de ander tegemoet treden. Veel van die patronen zijn onbewust. Zo blijkt uit onderzoek dat de meeste mensen wanneer ze zich op hun gemak voelen maar voor zo’n 15% tot 20% bewust waarnemen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het moment waarop je vanmorgen uit bed stapte. Dacht je toen ‘eerst mijn linker- euh nee eerst mijn rechterbeen, en dan ga ik eerst douchen, euh nee ik ga eerst iets eten of zal ik maar alvast mijn kleren aandoen?’ Als het goed is heb je helemaal niet nagedacht en ben je opgestaan zoals je dat altijd doet vanuit de automatische piloot. Mocht je nu denken dat je toch veel bewuster bent bij wat je doet, ga dan vanavond aan de andere kant in bed liggen, leg je kleren op een andere plek neer en ga niet ontbijten als je dat normaal gesproken wel doet. Kijk dan maar eens hoe je morgen op het werk komt. Grote kans dat je dan de draai niet goed kunt vinden. Als het goed is leer je in de loop van het leven patronen en schema’s aan waar je jezelf prettig bij voelt en waarbij je niet hoeft na te denken. Dat scheelt want als je elke dag moet nadenken over alles wat je doet en ziet, dan heb je elke dag een volgeladen batterij nodig om dat vol te kunnen houden. Het is prettig dat we geautomatiseerd gedrag hebben ontwikkeld.
Het eerste contact in de geestelijke gezondheidszorg is redelijk sterk geprotocolleerd. We gaan ervan uit dat iemand een hulpvraag heeft, een probleem waar iemand vanaf wil. Dat wordt dan in GGZ-taal vertaald waarna een behandelplan wordt opgesteld. Het blijkt dat een deel van de hulpvragers hier goed mee uit de voeten kan, een deel worstelt ermee en een deel heeft niet zo veel op met deze aanpak. Wanneer iemand gemotiveerd is, ziekte-inzicht en ziektebesef heeft, lijdensdruk ervaart en een redelijk netwerk en het liefst een baan heeft (en geen financiële of relationele problemen) kan die redelijk goed uit de voeten met zo’n benadering. In de OGGZ zien we juist de andere kant. Mensen met een depressie die vanwege de aandoening niet op de afspraak verschijnen en weer uitgeschreven worden. Of mensen met een waan of psychotische aandoening die vanuit hun anosognosie* niet doorhebben dat ze verward zijn (Tielens, J. 2012)
Terug naar het eerste contact. Over en weer scannen hulpverlener en hulpvrager elkaar en doen dat op hun eigen manier. Laten we een voorbeeld nemen: een jonge vrouw met emotie-regulatie problemen. Ze komt binnen en meldt dat ze geen vertrouwen in de hulpverlener heeft en dat ze alleen komt omdat haar baas heeft gezegd dat ze iets aan haar problemen moet doen. Ze heeft al eerder hulp gevraagd en is na het eerste gesprek niet teruggekeerd. Wat er vervolgens gebeurt, is sterk afhankelijk van de reactie van de hulpverlener. Ziet deze het als een aanval, als grensoverschrijdend gedrag, gebrek aan motivatie of een volkomen hulpeloze manier om kennis te maken. Hierbij komt de (onbewuste) achtergrond van de hulpverlener in beeld. Is deze ingesteld op een gemotiveerde hulpvraag of komt de vraag naar boven waarom de jonge vrouw zich zo agressief gedraagt. Vanuit de theorie van presentie stelt Andries Baart dat we ons moeten openstellen voor de ander en eerst moeten begrijpen waarom de ander zo ‘bij ons binnenkomt’. In zijn woorden “ontvankelijk zijn voor wat zich aandient om te proberen begrijpen wat er gebeurt, en vooral gericht op het insluiten van de ander’ (Baart, A. 2004). Floortje Scheepers geeft aan dat we bij de kennismaking al onze tools in de rugzak moeten laten en vooral moeten inzetten op het begrijpen wat er op het spel staat en wat de ander ons duidelijk wil maken (Scheepers, F. 2021). Dat betekent dat we onze onzekerheden moeten toelaten en kunnen verdragen dat we ondanks onze kennis, niet op voorhand begrijpen wat de ander ons wil laten zien. Dat is natuurlijk geen vrijbrief dat alles maar moet kunnen. Integendeel. In het eerste contact mag de authentieke kant van de hulpverlener gezien worden, waardoor de ander ook gaat ervaren wie er als mens en hulpverlener tegenover hem zit.
Om dit te kunnen moet de hulpverlener beschikken over voldoende reflectieve vaardigheden en bereid zijn om het gedrag te begrijpen. Daarbij zijn kennis van eigen achtergrond, aangeleerde (onbewuste) patronen, eigen verwachtingen, visie van waaruit er gewerkt wordt, onontbeerlijk. Maar vooral de drijfveren waarmee iemand de hulpverlening is ingegaan zijn van belang. Want als hulpverlener verdien je het om terug te krijgen wat je zelf nodig hebt. Mensen gaan vanuit persoonlijk moverende redenen de hulpverlening in. Willen iets doen voor de ander maar ook omdat ze vanuit hun eigen opvoeding en socialisatie normen en patronen hebben ontwikkeld waarmee ze als hulpverlener aan het werk zijn gegaan. De GGZ is sterk geïnstitutionaliseerd en dat brengt veel management en bureaucratie met zich mee. Dat is meestal niet wat de hulpverlener in het vak zoekt. Om te voorkomen dat je in een burn-out terecht komt doordat je grenzeloos veel werk op je neemt, je te verantwoordelijk gaat voelen of niet meer binnen de werkwijze van de eigen instelling past, is het belangrijk dat je trouw blijft aan de eigen passie voor het werk. Reflecteren op het werk is een must en de eigen inzet tegen het licht houden zou een tweede natuur van iedere hulpverlener moeten zijn. Hulpverleners hebben ook hun eigen (on)bewuste copingpatronen en schema’s van waaruit ze het prettig vinden om te handelen. Naast het leren van nieuwe inzichten en methoden, gaat het erom dat iedereen zich zou moeten ontwikkelen als een reflectieve professional. Beter voor de hulpvrager en beter voor de hulpverlener.
Gerard Lohuis
*( letterlijk uit het Grieks vertaald betekent anosognosie “niet herkennen van de ziekte)
- Baart, A. Een theorie van de presentie 2004 Uitgeverij Lemma pag. 918 ISBN 9789059313217
- Scheepers, F. Mensen zijn ingewikkeld 2021 Uitgeverij De Arbeiderspers pag. 240 ISBN 9789029541756
- Tielens, J. In gesprek met psychose 2012 Uitgeverij Boom pag. 256 ISBN 9789058982179
