SPV blogspot Gerard: “Hoed u voor de polonaise der populisten.”
Ik ben Gerard Lohuis, werkzaam bij BuurtzorgT Groningen en als docent verbonden aan de Hanzehogeschool (Opleiding SPV) en Rino Groep Utrecht. Tevens werkzaam voor de redactie SP van de beroepsvereniging.
De context is van invloed op ons geestelijk welbevinden. Mogelijk meer dan ons lief is en bepalend voor ons functioneren. Soms kunnen kleine, ogenschijnlijk onbeduidende zaken, meer invloed op ons hebben dan we willen. Als het binnen de eigen invloedsfeer valt is het gemakkelijker om er iets aan te doen dan wanneer het om zaken gaan waar we niet direct invloed op kunnen uitoefenen. Toch is het in beide gevallen mogelijk om er anders over te leren denken. En daardoor anders mee om te gaan.
Eerst het kleine ‘leed’. Of wat binnen de directe invloedssfeer valt. Ik had ooit in een team waarin ik werkte een collega die altijd liep te klagen. De donkere kant gaf altijd meer schaduw dan de zon aan de andere kant wist goed te maken. Iedereen begon al te zuchten wanneer hij binnenkwam. Dan ging het over geld, waar hij tekort aan had. Dat de baas te weinig betaalde. Dan weer over de opdracht van zijn vrouw om iets aan zijn uiterlijk te doen of gewoon over iemand die hij had gezien en waarvan het gezicht hem niet aanstond. Kortom, een meester in het denken in doemscenario’s en daarmee zijn omgeving continu vervuilen. Het was in de tijd dat Berthold Gunster ons de techniek over het Omdenken uit de doeken deed.
Een probleem bestaat alleen wanneer je verwachtingen hebt die niet uitkomen. Door het perspectief te veranderen kan het probleem zo maar verdwijnen. Je kent het wel, is het glas half leeg of vol. We besloten de gelederen te sluiten en onze collega te helpen zijn eigen denk-patronen van Omdenk-munitie te voorzien. We spraken af dat iedere dag een ander collega hem zou overtreffen in zijn geklaag of het liefst het nog te verergeren. We hadden geluk dat we vanuit een kantoortuin werkten zodat iedereen mee kon ‘genieten’. De eerste dag was het meteen bingo. Hij komt kletsnat van de regen binnen en moppert erop los. De voor die dag aangewezen collega stapt op hem af, toont geen mededogen, zoals hij had gehoopt, en meldt dat de weersvooruitzichten de komende week alleen nog meer regen voorspellen. De collega laat niet merken dat hij verbaast en geïrriteerd raakt en loopt naar zijn werkplek. De dag erop komt hij tussen de middag klagen over de teamleiding die een verzoek van hem hebben afgewezen. Luid klagend onder het eten van een boterham, doet hij zijn beklag. De dienstdoende Omdenker van de dag, stapt op hem af en vraagt met wie hij gesproken heeft. Wanneer hij de naam noemt, meldt de dienstplichtige dat hij blij mag zijn dat hij niet bij de inhoudelijke leidinggevende is geweest want die zou hem afgemaakt hebben. Onze zwartgallige collega trekt vervolgens de wenkbrauwen op. Er gebeurt hier iets wat hij niet kan benoemen, maar het voelt allesbehalve o.k.. Hij wil iets zeggen, mogelijk vragen, maar besluit om het niet te doen. Dat lukt hem niet meer op de derde dag, wanneer hij doodmoe op het werk komt omdat de pubers thuis hem het leven zuur maken. Hierop meldt de volgende dienstdoende zich en vraagt hoe oud de pubers zijn. Twaalf en dertien. “Wacht maar tot ze 15 of 16 zijn, dit is nog niks bij wat je dan te wachten staat”. Er volgt een ontploffing. “Wat zijn jullie hier aan het doen?” He is duidelijk dat hij de gebruikelijk support op zijn geklaag niet meer krijgt en dat hij zich door niemand begrepen voelt. Hierna volgt de uitleg tot grote hilariteit in de tuin van medewerkers. Het klagen is gestopt. We hoefden erna alleen maar met een bepaalde blik naar hem te kijken of hij had het door. Dit soort contextuele aanpassingen zijn op persoonlijk niveau te doen.
Het wordt anders wanneer we kijken naar wat er in de samenleving gaande is. Waar we niet meteen invloed op lijken te hebben. Omdat die op een andere wijze “om-gedacht” moeten worden door beter naar de realiteit te kijken. Ik moest er aan denken bij het boek van Rob Wijnberg “Voor ieder wat waars”.
Het is een verwarrende tijd. Polarisatie, populisme, waarheden die niet meer lijken te bestaan, wetenschap waar aan getwijfeld wordt en het lijkt erop alsof alles en iedereen gewantrouwd moet worden. Voorbeelden te over zou je zeggen waar niet meteen een oplossing voorhanden is om het te veranderen. Denk maar aan het belastingschandaal of dat er te veel buitenlanders naar ons onderweg zijn. Ik begin hierover omdat het boek van Rob Wijnbergen van de Correspondent, een prachtig Omdenk-verhaal laat zien. Het is niet eens omdenken, het is de realiteit die niet gezien wordt. Hij laat namelijk zien dat we het veel meer met elkaar eens zijn dan de media ons wil doen geloven. Hij schrijft in zijn boek over de Waarheid. Hoe deze is ontstaan en in de loop der eeuwen is veranderd onder invloed van de ontwikkeling van de samenleving. In de premoderne tijd (4 e eeuw v. Chr.- 1600 n. Chr.) was waarheid een gegeven. Religieus of transcendent en buiten het bereik van aardse stervelingen. De waarheid kwam van buitenaf. Descartes (1596-1650) werd hierna de grondlegger van een wetenschappelijke methode, een systematische manier van kennisvergaring.
De kern van de waarheid was nu wel voor de mens toegankelijk en bereikbaar. Het was het begin van de Verlichting. Door de filosoof Kant (1724-1804) omschreven als ‘het opstaan van de mens uit de zelfopgelegde onvolwassenheid’. Hugo de Groot (1583-1645) werd de grondlegger voor mensenrechten: het idee dat de mens geboren is met onvervreemdbare, natuurlijke rechten. De mens was geen onderdaan van de waarheid maar waarheid werd iets waar hij recht op had. Hierdoor kon de moderne wetenschap zich ontwikkelen. Mensen gingen zich zien als burgers van een land, er ontstond nationaal bewustzijn. Kranten ontstonden en meer en meer mensen konden lezen en daardoor teksten interpreteren wat voorheen aan een select groepje geleerden was voorbehouden. Door deze toe-eigening van de Waarheid, ontstonden nieuwe politieke ideologieën, het liberalisme. Deze kwam met het concept van de rechtsstaat, het sociaal contract tussen overheid en burger, het idee van de vrije markt en mens als rationeel wezen.
Door de vondst van aardolie en aardgas kreeg het geloof in de vooruitgang een boost. Nooit eerder veranderde de wereld zo snel en ingrijpend. Gemotoriseerd verkeer, plastic, riolering, asfaltering, en complete verandering van infrastructuur. Media en nieuws werden een massa product. Kunstlicht ontstond in 1878 en ‘verlengde de dagen’. De waarheid werd objectiever en wetenschappelijker. Het rationalisme, klassiek liberalisme en empirisme werden een gegeven. Maar olie en gas maakten ook twee wereldoorlogen mogelijk. Als basis voor de staalindustrie en als brandstof voor vliegtuigen etc.
Het bracht grote schade toe aan het geloof in de Waarheid. De postmoderne tijd was een feit.
Nietzsche (1844-1900) wordt beschouwd als de belangrijkste geestesvader van het postmodernisme. Waarheid wordt gemaakt. Waarheid lag niet langer buiten de mens maar kwam uit de mens. Waarheid is een interpretatie van de werkelijkheid. Voor Nietzsche en Foucault(1926-1984) was waarheid een kwestie van machtsverhoudingen, een bouwwerk van sociale hiërarchieën, die bepaalde wat waar en onwaar was. Lyotard (1924-1998) noemde het postmodernisme als ongeloof in Grote Verhalen. De waarheidsopvatting veranderde van optimistisch in sceptisch of ironisch. Tegelijkertijd bevrijdde het de individuele mens van collectieve waarheidsbeleving. Hiermee leidde het tot keuzevrijheid, zelfontplooiing en persoonlijk geluk. Het klassiek liberalisme waarbij individuele vrijheid en oog voor het gemeenschappelijke voorop stonden, veranderde in neoliberalisme: bevrijding van elk vrijheidsbeperkend obstakel voor het individu. Het existentialisme was geboren: het bestaan is betekenisloos en de vrijheid voor het individu om zichzelf uit te vinden. Hieruit ontstonden burgerrechtenbewegingen. Voor vrouwen, voor inheemse volkeren, voor homobeweging etc. Onrecht wordt systemisch aangekaart en wordt een bron van verdeeldheid, dat leidt tot de hedendaagse polarisatie. Waarheid als verdeler i.p.v. een gemene deler. Het ging nu om de zelfredzaamheid van het individu en niet het collectief welzijn. De samenleving werd vereconomiseerd. Het ging om het marktdenken en privatisering. Rendementsdenken wordt belangrijk waarbij het gaat om data en meten en niet meer om morele bespiegelingen. Waarheid werd een product en behoeftebevrediging. Media laat zich leiden door op behoefte van de consument en biedt een ‘informatieproduct’! Er zijn nu enkele grote mediagiganten die zorgen welke informatie wij consumeren de algoritmen van de media reizen zijn de meest invloedrijke uitvindingen van de eenentwintigste eeuw. Waarheid is nu vercommercialiseerd en daardoor zijn de populisten zo aan de winnende hand. Zij framen een deel van de werkelijkheid als de Waarheid. Hierdoor ontstaat een vertekend beeld en past niet bij de werkelijkheid. Toch geeft het framen, en ik schreef daar in een eerder blog al over, veel onrust en wantrouwen. Ik zie het nu wanneer cliënten overstuur raken door verontrustende berichtgeving. Het wantrouwen en boosheid lijkt toe te nemen maar is gebaseerd op een verkeerde weergave van de werkelijkheid.
Onbehagen aanwakkeren is een handig politiek middel, zegt Spithoven. Dat denken ook de Amerikaanse onderzoekers Mastroianni en Gilbert. Als mensen écht gaan geloven dat anderen niet te vertrouwen zijn, zien ze overal dreiging. Dat maakt ze ‘vatbaar voor manipulatie’, schrijven de twee in Nature. Ze noemen de slogan ‘Make America Great Again’, populair gemaakt door de zojuist gekozen presidentskandidaat Donald Trump, als voorbeeld. Als alles zogenaamd slecht gaat, schrijven de onderzoekers, willen mensen strengere straffen voor migranten of vinden ze het gebruik van geweld te rechtvaardigen om hun plek in de maatschappij te beschermen. (Volkskrant 01-02-2025)
Waar gaat het met de waarheid naar toe. Hier kom ik aan bij de clou van het betoog over de ontwikkeling van de Waarheid. Wijnberg laat zien dat zorg is wat de mensen in het diepste met elkaar verbindt. We zijn het veel meer met elkaar eens dan de polarisatie door de media ons doet geloven. Achtentachtig procent van de Nederlanders is bereid om vluchtelingen op te vangen, zeventig procent wil in de EU blijven, achtenzeventig procent heeft vertrouwen in de rechtsstaat en parlement(64%). De meningsverschillen zijn niet gegroeid maar wel de zichtbaarheid van meningsverschillen. Vroeger leefden meer mens in hun filter bubbel. Agressie wordt nu minder getolereerd, komt minder voor, waardoor de aandacht voor agressie is toegenomen. We zien meer nieuws over minder geweld. Eigenlijk gaat het beter met ons dan we denken.
Maar daarmee is het nog niet gewijzigd. Gabriël van den Brink schrijft in de Volkskrant van 25 januari j.l. dat voor veel mensen de moderniteit te snel is gegaan. Hierdoor voelen deze mensen zich niet thuis in de huidige samenleving en is er behoefte aan “grenzen, gezag, gemeenschap, geschiedenis en gevoelsleven”, volgens van den Brink (Brink. G.v.d.-2025). Blijkbaar is er bij deze groep mensen grote behoefte aan duidelijkheid en zekerheid en is de moderniteit doorgeschoten in grenzeloosheid. Het wordt een zoektocht naar een nieuwe balans waarbij, vermoedelijk, de Waarheid ergens in het midden zal liggen.
Tot die tijd zullen we in de GGZ te maken krijgen met mensen die vanuit deze context beïnvloed worden.
Literatuur
– Brink, G. v.d. “Mensen zijn niet alleen maar redelijk”. Volkskrant 25 janauri 2025
– Descartes De passies van de ziel vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Theo Verbeek. Groningen, Historische Uitgeverij, 2008. ISBN 978-90-6554-433-9
– Groot, H. “Hugo Grotius” Stanford Encyclopedia of Philosophy 16 december 2005, herzien 8 januari 2021
– Gunster, B. “Huh?!” Uitgegeven april 2015 (1e druk 2008) pag. 311 ISBN 9789 40050 5858
– Kant, I. “Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?” Berlinische Monatsschrift december 1784
– Lyotard, J.F. “La Condition postmoderne, les Éditions de Minuit (1979)
– Veldhuizen, R. Het gaat (niet) goed- Psychologie onbehagen in de samenleving Volkskrant 01-02-2025
– Wijnberg, R. “Voor ieder wat waars – Hoe de waarheid ons verdeelt en ons weer kan samenbrengen” Uitgeverij De Correspondent 2023 pag. 181 ISBN 9789. 49325 4015
