SPV blogspot Gerard: Emergentie

Ik ben Gerard Lohuis, werkzaam bij BuurtzorgT Groningen en als docent verbonden aan de Hanzehogeschool (Opleiding SPV) en Rino Groep Utrecht. Tevens werkzaam voor de redactie SP van de beroepsvereniging.

De stilte is veelzeggend. Hilde kijkt me aan en heeft zojuist iets vertelt wat ze nog niet eerder met anderen heeft gedeeld. Ze heeft problemen met gebruik van drugs en de verwardheid verraadt een gevoeligheid voor overprikkeling en moeite om de bijbehorende gevoelens te reguleren. Er knaagt er iets in me. Ik heb het gevoel dat ze iets wil zeggen waar ze nog geen woorden voor heeft. Het is een onderbuikgevoel dat zegt dat er nog iets is wat nog tevoorschijn moet komen. Ze is agressief en fel, zonder dat daar een aanleiding voor is. Wat is er toch met haar aan de hand?

Het gebeurt vaker bij nieuwe mensen. Er gebeurt van alles in het contact wat geleidelijk aan onder de huid begint te kruipen. Wanneer we iemand voor het eerst zien, zal ons onbewuste in een flits ons een indruk bezorgen met wie we te maken hebben. Op basis van eerdere ervaringen moet deze primaire indruk ons houvast bieden. Deugt deze persoon of kan ik maar beter op mijn hoede zijn? Voel ik me op m’n gemak of maakt deze persoon iets in me los dat zegt dat ik afstand moet houden. Hierna begint het aftasten om te toetsen of de indruk klopt of gebaseerd is op een verkeerde aanname op basis van vroegere ervaringen.

Harry Kunneman stelt dat naarmate we iemand langer kennen er een vorm van emergentie kan optreden. Dat wil zeggen dat wat nu nog niet zichtbaar is, plotseling kan verschijnen of opdoemen. Een emergent verschijnsel doemt op (emergeren = opdoemen, plotseling verschijnen) door onderlinge wisselwerking van componenten onder gunstige omstandigheden. Het emergent verschijnsel kenmerkt zich doordat het andere eigenschappen heeft dan de componenten waaruit het is opgebouwd.

In het gesprek wordt al snel duidelijk dat Hilde verslaafd is en dat er psychotische verschijnselen spelen. Toch is dat niet waar het om draait. Er is iets met haar aan de hand wat maakt dat het gebruik van middelen en haar desolate gevoelens er voor zorgen dat ze de greep op haar emoties kwijt begint te raken. Het emergente probleem wordt niet duidelijk op basis van haar druggebruik en verwarde gedrag.

Het emergente denken is een tegenhanger van het lineaire denken waarbij oorzaak en gevolg in elkaars verlengde liggen (Lineair verschijnsel: een verschijnsel dat zich in zekere zin rechtlijnig ontwikkelt). Floortje Scheepers (Scheepers, 2021) heeft laten zien dat de GGZ met haar diagnosen en richtlijnen dichotoom denken en kijken, stimuleert. Zwart-wit dus en grote kans dat de werkelijkheid veel gecompliceerder is.

Het is niet de diagnose die bepaalt hoe de behandeling eruit moet gaan zien maar de betekenis die de problemen voor iemand hebben in de context van diens bestaan. Het is niet alleen de verslaving van Hilde, of haar gevoeligheid voor psychose, maar de achterliggende en betekenisvolle aanleiding die er voor heeft gezorgd dat ze haar problemen niet langer aan kan. Simpelweg gezegd: er zijn veel mensen die verslaafd zijn en geen hulp nodig hebben. Ook is verwardheid een verschijnsel dat ons allemaal kan overkomen. Maar wat heeft er voor gezorgd dat het voor Hilde niet langer te doen is.

Frans van der Lem heeft ons laten zien (Lem, F.v.d. 2021) dat we beschikken over wat hij het zesde zintuig noemt. Een vorm van intuïtie dat we maar beter serieus kunnen nemen. “Maar dan moet ‘het niet weten’ verdragen worden en moeten we de onzekerheid koesteren”, aldus van der Lem. De dialoog is nodig om in de complexiteit van Hilde’s leven te begrijpen wat er met haar is gebeurd.

Ik heb Kunnemans waarheidstrechter enigszins omgevormd om het toe te kunnen passen op problemen binnen de GGZ. De diagnostiek is niet meer dan een classificatie, een afspraak hoe we symptomen clusteren tot een geheel. Dat is een waarheid. Dat zegt niets over de manier waarop iemand het zelf beleeft want de betekenis ligt in het narratief van iemands bestaan. Ervaringen die iemand heeft opgedaan en maakt tot wie hij is geworden. Dat is de juistheid en komt dichter bij de kern van wie iemand eigenlijk is (geweest): de echtheid.

In het contact speelt nog een ander verschijnsel een rol dat als taciete kennis of tacit knowledge bekend staat. Het is kennis die je intuïtief aanvoelt of kennis die opgeslagen zit in je spieren. Bessel van er Kolk laat in zijn boek Traumasporen (Kolk, B.v.d., 2016) zien hoe ons lichaam zich soms bewust is van iets dat in het onbewuste speelt. Het lichaam reageert op een bepaalde gebeurtenis en we lijken daar geen bewuste verklaring voor te kunnen vinden. Het lichaam herinnert zich beter dan we onszelf bewust zijn. Taciete kennis is hiermee vergelijkbaar. Het is kennis waarvan we ons niet bewust zijn dat we deze kennis hebben. Maar in het moment kan het plotseling tevoorschijn komen: emergentie. Het is verborgen kennis die stoelt op (veel) kennis van een onderwerp, jarenlange ervaring er mee waardoor iemand er feeling mee heeft en het vermogen om die kennis uit verschillende bronnen met elkaar te combineren. Iemand googelt als het ware kennis vanuit diverse bronnen tot een hoger niveau van weten, wat in de context nodig is en iemand helpt zichzelf beter te leren begrijpen.

Wanneer ik Hilde een compliment maak over iets wat ze heeft gedaan, zie ik haar even kort verstijven waarna ze plotseling emotioneel wordt. In een flits wordt het me duidelijk wat ik al die tijd voelde maar niet kon benoemen. Hilde is een doodsbang kind en wanneer ik emotioneel dichterbij kom, zet ze haar afweer in. Dat is haar probleem op het niveau van de juistheid. Ze raakt haar aangeleerde autonomie kwijt als iemand te dichtbij komt. Drugs helpen haar om dit niet te voelen en de verwardheid ontstaat wanneer het haar niet meer lukt om die gevoelens onder controle te houden. Ze is in existentiële nood omdat ze de greep op haar leven dreigt te verliezen en aangeleerde copingpatronen niet meer volstaan.

Bronnen
• Kolk, B.v.d. Traumasporen Uitgeverij Mens 2016 ISBN 9789463160315 576 pag.
• Kunneman, H. Van theemutscultuur naar walkman ego Uitgeverij Boom Uitgevers Amsterdam 1998 ISBN 9789053522066 347 pag.
• Lem, F. v.d. Signalen Verschenen in de reeks van Sociale Psychiatrie nr. 137 2021 uitgegeven door V&VN-SPV
• Scheepers, F. Mensen zijn ingewikkeld Uitgeverij De Arbeiderspers 2021 ISBN 9789029541756 240 pag.