7 mei 2024

Trauma en emoties

Claudia van Beuzekom, sociaal psychiatrisch verpleegkundige bij het Centrum voor psychotherapie, afdeling Transit van GGZ Centraal te Ermelo.

Emotieregulatie problematiek is vaak één van de oorzaken waarom traumaverwering nog onvoldoende haalbaar is. Wanneer er sprake is van trauma en onveiligheid in de kindertijd, leidt dit vrijwel altijd tot problemen in de emotieregulatie. Dit noemen we vaak een emotieregulatiestoornis, die veel voorkomt bij persoonlijkheidsstoornissen en complexe PTSS.

Al past de term overlevingsmechanisme wat mij betreft beter. De reden van de emotieregulatie problematiek is namelijk te begrijpen als we kijken naar de context waarin het kind is opgegroeid. Naast de oorzaak is het ook van belang om te kijken naar de uiting van de problematiek om zo een passende interventie in te kunnen zetten. Om traumaverwerking op den duur mogelijk te maken is het nodig dat de cliënt in het Nu mag gaan voelen wat het vroeger niet heeft mogen of kunnen voelen, waarbij het kan ervaren het gevoel aan te kunnen.

Oorzaken;

⦁ Gemis van een adequate spiegel:
Ieder mens wordt geboren met de biologische aanleg voor emoties, maar kan ze alleen leren ze te ervaren als de omgeving ze erkent en leert ze een naam te geven. Sommige mensen gebruiken bijvoorbeeld het woord ‘boos’ en beschrijven daarmee elk gevoel, dat uiteenloopt van milde irritatie tot extreme razernij en moordlustige woede, omdat ze nooit precies verschil hebben leren onderscheiden tussen de verschillende graden van gevoel en deze niet hebben leren benoemen. Kinderen hebben vaak ‘buikpijn’ als ze verdrietig of bang zijn.

⦁ Verwarrende signalen:
Soms vertelt een ouder bijvoorbeeld aan een kind dat alles goed is, terwijl ze huilen, wat zorgt voor verwarring bij het kind. Slaat en scheldt een ouder zijn/haar kind als het boos wordt, wat leidt tot de boodschap dat als je boos wordt of iets voelt, je geheel de controle zult verliezen of boosheid hetzelfde is als agressie. Of is de ouder zowel de misbruiker/mishandelaar als de verzorger die troost biedt. Deze tegenstrijdigheid is voor een kind niet te begrijpen.

⦁ Gemis van taal:
Als je als kind niet hebt geleerd om woorden te geven aan bepaalde lichaamssensaties, ben je niet in staat om lichaamssignalen op te vatten als deel van een emotie. Voor de buikpijn die ze ergens van krijgen, zoeken ze de oorzaak in lichamelijke ziekte, in plaats van die te ervaren als een signaal van spanning, woede of verdriet.

⦁ Aanpassen aan de omgeving
Getraumatiseerde mensen hebben – puur om te overleven – vaak geleerd zich te richten op de gevoelens van anderen, vooral op die van hun misbruiker/mishandelaar, in plaats van op hun eigen gevoelens. Deze overleving heeft geholpen om – voor zover mogelijk – voorspelbaarheid te vinden in een onveilige situatie.

⦁ Blokkeren/ dissociëren:
Heftige gevoelens die het trauma oproept hebben tot gevolg dat mensen zich afsluiten voor hun gevoel, ook wel dissociatie genoemd. Dit omdat ten tijde van trauma er vaak geen ruimte was voor emoties, vaak leidde het uitten van emoties tot extra gevaar. Daarnaast kan een kinderbrein dit niet aan.

Interventies;

Het is van belang om samen met je cliënt te onderzoeken wat voor emotieregulatie probleem hij/zij herkent. Gaat het om het niet voelen van emoties, het missen van woorden voor emoties, het ervaren van tegenstrijdige emoties of overspoeld raken door emoties. Elke vorm van emotieproblematiek vraagt namelijk om een andere aanpak in de interventie
Wanneer er sprake is van dissociatie of een gebrek aan taal, zie ik vaak dat deze interventie (nog) onvoldoende aansluit. Onderliggend zou er mogelijk sprake kunnen zijn van een overweldiging door emoties, maar door het gebrek aan taal en ervaring worden emoties niet waargenomen. Dan is psycho-educatie gericht op de functie van emoties een mooie eerste stap. Hierbij kan je gebruik maken van de volgende animatie filmpjes, waarin het in eerste instantie vooral gaat om het begrijpen van de functie van de emoties:
⦁ Alfred en Shadow
⦁ Inside out (Disney Pixar)
⦁ Emoties en de hersenen

Help je cliënt bij het geven van woorden, maak gebruik van nuancebladen van de emoties angst, verdriet, boosheid, blijdschap en schaamte. Neem ook schuld, walging en wantrouwen mee in je psycho-educatie. Het kan helpend zijn om de cliënt de verschillende nuances op een oplopende lijn te plaatsen, van minst intensief tot meest intensief. En daarbij te vragen om aan te geven, vanaf wanneer ze de emotie voelen, wanneer ze hem serieus gaan nemen en wanneer het te overspoelend is. Bijvoorbeeld: Ik ben humeurig en daarna woedend, voor mijn gevoel ga ik van 0 naar 100.
Als mijn cliënt dit invult, ga ik met de cliënt onderzoeken of ze in staat is eerdere emoties te voelen. We komen samen tot een aantal nuance:
Humeurig – tegenzin – frustratie – irritatie – vijandig – woede.
Samen gaan we op zoek naar lichaamssignalen om de nuances eerder op te merken en deze te reguleren. Het reguleren van woede is te overspoelend en lukt vaak niet. Maar als we de frustratie al uiten en/of reguleren, kan ik de emotie onder controle krijgen en daarbij horende ontregeling afnemen.

Zoals ook beschreven in mijn eerdere blog zal het de cliënt onvoldoende lukken om adequate vaardigheden in te zetten als het vast komt te zitten in het overlevings- of emotionele brein. Daarom is het van belang om meer ruimte te creëren om afstand te kunnen nemen van de overspoeling. De Acceptence en Commitment Therherapie (ACT) maakt gebruik van mindfulness vaardigheden; Diffusie (afstand nemen), Acceptatie (ruimte maken) en hier en nu contact. Dit noemen we ook wel contact maken met het ‘observerende zelf’, dit zelf heeft het vermogen om dus op meer afstand van de (overspoelende) emotie te komen en daardoor te kunnen reguleren. De verschillende ACT oefeningen en eerder aanbod gekomen hier en nu-vaardigheden) kunnen bijdragen bij het vergroten van het observerende zelf.

Beschikbare therapievormen bij emotieregulatie problematiek:
De zorgstandaard psychotrauma adviseert gebruik te maken van STAIR en Vroeger & Verder. Daarnaast zijn er nog een tal van bekende methoden:

We weten dat emoties worden gekleurd door de gedachten dit kan leiden tot hardnekkige kernovertuigingen of denkfouten. De Dialectische Gedragstherapie (DGT) en Cognitieve Gedragstherapie (CGT) kan met het maken van een G-schema (koppelen van gebeurtenis, gedachten, gevoel, gedrag en gevolg) inzicht geven aan deze denkfouten. De Mentalization Based Treatment (MBT) richt zich op mentaliseren het begrijpen van je eigen gedrag en dat van een ander. Als er sprake is van een sterke wisseling in emoties, overtuigingen en gedrag kan Schematherapie (SFT) bijdragen, deze therapie geeft inzicht in de verschillende modi die schema’s en coping activeren. In de ‘vaardigheidstraining emotieregulatiestoornis (VERS) leer je je cliënt om gevoelens, gedachten en gedrag die voortkomen uit emoties te herkennen en tijdig te reguleren.

De kracht van de SPV;

De kracht van de SPV is naar mijn mening dat we onze cliënten niet slechts één behandelinterventie hoeven aan te bieden, maar een mix kunnen maken van de hierboven beschreven interventies. We kunnen samen met de cliënt inzicht krijgen in de oorzaken van de emotieregulatie problematiek en gezamenlijk onderzoeken welke onderdelen uit de verschillende interventies woorden kunnen geven aan de emotionele binnenwereld van onze cliënt. Zodra er namelijk meer woorden zijn, kan er begrip ontstaan voor wat er gebeurt, dit begrip kan al leiden tot meer controle.

Daarnaast helpen we de cliënt met het maken van de vertaalslag van de theorie naar het individu. Ieder individu is uniek, dus zelfs als we al op het individu afgestemde onderdelen van de verschillende interventies toepassen, vraagt het om een concrete vertaling. Welke signalen neemt de cliënt waar en welke regulatievaardigheden passen bij welk moment? Daarom stellen we samen met de cliënt een individueel emotieregulatieplan op. Voor het maken van een emotieregulatieplan zijn er tal van opties, waarbinnen we opnieuw kunnen kijken welk model past bij het individu.