15. Wanneer onveiligheid veiliger voelt
Claudia van Beuzekom, sociaal psychiatrisch verpleegkundige bij Expertisecentrum voor Transdiagnostische Psychotherapie (Extrapsy), afdeling Transit van GGZ Centraal te Ermelo.
En sociaal psychiatrisch verpleegkundige binnen de crisisdienst van GGZ Centraal.
"Maar als ik dan wél iets meemaak, dan is het in elk geval weer even klaar." – Cliënt (23), met een dissociatieve identiteitsstoornis en een lange geschiedenis van misbruik. Soms hoor ik mezelf meerdere keren op een dag dezelfde woorden herhalen, aan verschillende cliënten, elke cliënt met een ander verhaal, maar met eenzelfde worsteling; "Wat als onveiligheid veiliger voelt dan veiligheid?"
Ik schreef eerder al een blog over het gevoel van onveiligheid, maar in deze blog wil ik stilstaan bij een andere vorm – de paradox waarin mensen zich veiliger voelen in wat objectief gezien onveilig is. En vooral; hoe je daar als behandelaar mee om kunt gaan.
Een ogenschijnlijke tegenstelling: veiligheid is niet voor iedereen hetzelfde
Voor wie is opgegroeid in een veilige omgeving, is het lastig voor te stellen; dat onveiligheid óók iets kan bieden. Dat je, zelfs in een context van misbruik, een zekere voorspelbaarheid kunt vinden. Maar in de praktijk zie ik dit patroon bijna wekelijks terug – en zeker bij cliënten met een dissociatieve identiteitsstoornis en een geschiedenis van langdurige onveiligheid.
De situatie die zij beschrijven kent een pijnlijk herkenbare cyclus:
Spanning → Angst voor misbruik → Misbruik vindt plaats → Spanning zakt tijdelijk → Nieuwe opbouw van spanning.
Op het eerste gezicht is dit een afschuwelijk patroon. Maar kijk je beter, dan zie je iets wat wordt ervaren als controle; je weet wat je kunt verwachten. En zodra het misbruik heeft plaats gevonden, komt er even een spanningsdaling. Niet omdat de situatie veilig is, maar omdat het patroon bekend is. Dat is de paradox; de voorspelbaarheid van onveiligheid biedt een spanningsdaling, waar echte veiligheid vaak slechts verwarring en onverdraaglijke spanning oproept.
Wat gebeurt er als de onveiligheid uitblijft?
Wat ik cliënten vaak uitleg is dat het doorbreken van dit patroon (opzoeken van onveiligheid) niet meteen verlichting geeft. Integendeel. Want wanneer onveiligheid niet meer wordt opgezocht of wegvalt en er geen misbruik plaatsvindt, verandert de cyclus:
Spanning → Angst voor misbruik → Er gebeurt niets → Spanning blijft → Spanning loopt op → Spanning wordt ondraaglijk.
Het is dan ook niet vreemd dat sommige cliënten actief de onveiligheid weer opzoeken. Niet omdat ze het willen, maar omdat het alternatief – het verdragen van constante dreiging zonder ‘ontlading’ – simpelweg té zwaar is.
“Als ik het zelf opzoek, weet ik in elk geval waar ik aan toe ben. Als het niet gebeurt, dan weet ik niet wát er gebeurt. En dat is erger.”
In deze woorden zit de kern van het probleem; geen controle ervaren in een veilige situatie voelt vaak enger dan het idee controle te hebben in een onveilige situatie.
Het verslavende karakter van trauma-herhaling
Naast deze cyclus van spanning en ontlading is er nog een aspect dat regelmatig terugkomt in de behandelkamer; het verslavende element van het opzoeken van onveiligheid.
Voor sommige (dissociatieve delen van) cliënten kan de fysieke pijn, de adrenaline, of zelfs het gevoel ‘gezien te worden’ tijdens misbruik een verslavende werking hebben. Het is geen bewuste keuze, maar een diep ingesleten patroon waarbij zelfbeschadiging, gevaar of misbruik tijdelijk zorgen voor een gevoel van innerlijke rust.
Interventies
1. Normaliseer zonder goed te keuren
Leg uit dat het logisch is dat het oude patroon ‘veiliger’ voelt. Geef woorden aan de paradox. Benoem hoe de hersenen gewend zijn geraakt aan een cyclus van spanning en ontlading, en hoe veiligheid in eerste instantie niet als ‘veilig’ voelt.
2. Psycho-educatie over stressregulatie
Leer cliënten over het autonome zenuwstelsel, over fight/flight/freeze, en hoe hyperarousal zich opbouwt als er geen ‘ontlading’ komt. Dit helpt bij het begrijpen waarom ze zich onrustig voelen in veilige situaties.
3. Samen oefenen met verdragen
Maak samen een plan om te oefenen met het verdragen van spanning. Niet om die spanning weg te nemen, maar om te ervaren dat deze ook zonder ‘actie’ kan zakken. En wees eerlijk; dit is zwaar. Het kan lang duren. Maar het is mogelijk.
4. Herken het verslavingsmechanisme
Onderzoek dan samen met de cliënt of er een verslavingsachtig element in het onveilige gedrag zit. Ga na wat het oplevert, en kijk welke andere manieren van regulatie er zijn (en of die überhaupt al bestaan).
5. Wees geduldig en helder
Een terugval is onderdeel van het proces. Herhaal uitleg, bevestig kleine stappen en blijf benoemen dat veiligheid ook een leerproces is. Zeker als het nooit veilig is geweest. Gebruik de momenten van terugvallen in onveiligheid om te analyseren waar de moeilijkheid (en overdraagbaarheid) inzat.
Tot slot: veiligheid als doel én proces
Het leren kiezen voor veiligheid is geen knop die je omzet. Het is geen vanzelfsprekendheid. Zeker niet voor mensen die geleerd hebben dat veiligheid altijd tijdelijk is, of zelfs een voorbode van iets ergers.
Voor deze cliënten is veiligheid niet iets wat je geeft, maar iets waar je samen langzaam naar toe werkt. Soms in millimeters. Soms met veel stappen terug. Maar altijd met het besef; het is een reis met terugvallen, inzichten en groei.
Inzicht geeft ruimte voor herstel, voor vertrouwen, en uiteindelijk – voor échte veiligheid.
Noot:
Behandelingen van doorgaande onveiligheid zijn complex, bovenstaande is soms slecht een onderdeel van het voortbestaan van doorgaande onveiligheid, echter om deze blog leesbaar en toepasbaar te houden heb ik ervoor gekozen dit aspect te belichten.
Het is niet mijn bedoeling om de complexiteit te versimpelen en voorbij te gaan aan de cliënten die te maken hebben met voortdurende fysieke, emotionele, seksuele en/of rituele mishandeling door één dader of meerdere daders die al dan niet samenwerken in een georganiseerd verband. Hun doorgaand misbruik kenmerkt zich door systematische controle, manipulatie en herhaalde traumatisering, door dezelfde dader(s) als in de jeugd, of uit nieuwe dader(s binnen een netwerk) vaak met als doel macht over het slachtoffer te houden en/of eventueel geld hieraan te verdienen.
Ik ben mij er bewust van dat deze blog onvoldoende aansluit bij jullie klachten en problematiek, dat kan ik (nog) niet verwoorden in een passende blog.

SPV blogspot Gerard: Het is gemakkelijker om de behandelaar uit het instituut te halen, dan het instituut uit de behandelaar
Lees meer
